Evrenin en büyük mıknatısının ne olduğunu biliyor musunuz? Peki ya bu mıknatısın belki de evrendeki en parlak şey olabileceğini? Üzerindeki sis bulutlarının hâlâ tam aralanamadığı bir gökcismi, ölü bir yıldız o: magnetar. Bir de hızlı radyo patlamaları var, hani şu nereden geldiği, neyin yol açtığı anlaşılamayan.
Nötron Yıldızları ve Magnetarlar
Manyetik yıldızlar kısaca magnetarlar, yüksek yoğunluklu ölü yıldızların yoğun manyetik alanla çevrilmiş hali olarak tanımlanabilir. Bir tür nötron yıldızı sayılırlar. Peki nedir bu nötron yıldızı? Nasıl oluşur? Devasa kütleli yıldızlar tüm kimyasal kaynaklarını tükettiklerinde kütle çekimleriyle kendi içlerine çökmeye başlar. Çökmenin sonunda da süpernova denilen büyük patlamalar gerçekleşir ve bu devasa yıldızlar kara deliklere ya da aşırı yoğun ve kaynaşmış nötronlardan oluşan nötron yıldızlarına dönüşürler. Nötron yıldızları yoğun bir manyetik alana sahip, belli periyodlarla gamma ışımaları yapan ve çok hızlıca dönen varlıklardır. Nötron yıldızına dönüşecek her on yıldızdan birinde çok nadir rastlanan bir olay gerçekleşir; süpernova sırasında manyetik alanları aşırı yoğun seviyelere yükselir, sonucunda bunlar mangnetara evrilir. Başka bir görüşe göre ise karadeliğe dönüşemeyecek kadar hafif, nötron yıldızına dönüşmek için ise ağır olan yıldızlar magnetara dönüşür.
Nötron yıldızları çok kararlı ve tahmin edilebilir davranırken magnetarlar bir o kadar kararsız ve kestirilemez davranırlar. Evrenin en güçlü manyetik varlıklarıdırlar. Dünyanın manyetik alanı çekirdeğinde 25, yüzeyinde yarım gauss kadarken, bir nötron yıldızınınki trilyon gauss, magnetarınki ise katrilyon gausstan fazladır. Manyetik alanlarının neden bu kadar kuvvetli olduğu sorusuna hâlâ açık bir cevap bulunamazken; dinamo etkisinin bunu arttırdığı düşünülmektedir.
Magnetarların ışımaları da nötron yıldızlarınınki gibi düzenli değildir. Hatta ışıma şiddetleri dahi farklılık gösterir; çok güçlü bir ışıma bir anda zayıflayabilir. Bunun yanında magnetarlarda da tıpkı gezegenlerde olduğu gibi depremler gerçekleşir. Ölü yıldızın kabuğu üzerinde oluşan gerilmelerden kaynaklanan bu sarsıntılar sonucunda epey büyük miktarda gamma ışımaları meydana gelir. Öyle ki şu ana kadar kaydedilen ve bir magnetardan kaynaklanan en büyük salınım Güneş’in 100 000 yılda saldığı enerjiden çok daha fazladır. İşte magnetarları korkunç ve tehlikeli yapan şey bu büyük manyetik alanı ve karasız, enerji yüklü halidir. Henüz nasıl oluştukları dahi tamamen anlaşılamamış bu harika varlıklar yakınlarındaki tüm şeyleri kendilerine çeker ve sıkıştırıp, ezerek yok ederler.
Hızlı Radyo Patlamalarının Kaynağı Magnetarlar mı?
Bir magnetarı bir nötron yıldızından ayıranın ışık saçmaları mı, radyo dalgaları mı yoksa X- ışınları mı olduğu henüz belli değildir. Ancak yapılan son araştırmalarla hızlı radyo patlamalarının (Fast Radio Brusts- FRB) kaynağının magnetarlar olduğu keşfedildi. FRB’ler de tıpkı magnetarlar gibi tam çözülemediler. Beş milisaniyeden daha kısa sürede Güneş’in günler veya haftalar boyunca yaydığından çok daha fazla enerji yayarlar. İlk fark edilişlerinden bu yana geçen on yıldan fazla süredir çok sayıda FRB kaydedildi ancak hiçbirinin nereden geldiği, neyden kaynaklandığı bulunamadı.
Magnetarların FRB’lerin kaynağı olduğu hep düşünülmüş ancak kanıtlanamamıştı. 28 Nisan 2020’de radyo teleskopları tarafından algılanan sinyaller takip edildiğinde Güneş’ten 40 – 50 kat daha ağır SGR ve gamma ve x ışınları içeren güçlü elektromanyetik radyasyonlar üreten J1935+2154 adlı magnetara ulaşıldı. Ayrıca bu magnetar kayıtlardaki diğer magnetarlardan 3000 kat parlak ışıma yapıyordu. Nisanın 16’sından 29’una kadar yapılan gözlemsel çalışmalarda başka dalgalara rastlanmadı. Bu yüzden henüz FRB’lerin kaynağının magnetarlar olduğu kesinleşmiş değil. Eğer FRB’ler magnetarlardan kaynaklanıyorsa bile magnetarlar içerisinde onları üreten şeyin ne olduğu hâlâ bilinmiyor.
Magnetarların ve FBR’lerin sır perdesi hâlâ aralanmış değil ancak astronom Sandro Mereghetti’nin de dediği gibi, “(…) Bu benzer buluşlar için başarı getirecek büyük bir adım.”
